Impact van onverwerkt trauma op het lichaam.

Als het lichaam blijft spreken: de impact van onverwerkt trauma

Wanneer je langdurig voor een ander zorgt, vraagt dat veel van je lichaam en geest. Je staat voortdurend ‘aan’, leeft mee met pijn of ongemak, en moet vaak je eigen behoeften op de achtergrond plaatsen. Dat is al intens op zich. Maar wat als je daarnaast ook nog rondloopt met onverwerkt trauma uit het verleden? Of als de zorgsituatie zelf op den duur traumatische sporen nalaat? Dan raakt je innerlijke rek sneller op. En dat voel je, soms zonder precies te begrijpen waarom.

Wat is trauma?

Bij trauma denken we vaak aan ingrijpende gebeurtenissen zoals een ongeluk, mishandeling of een ramp. Maar trauma is breder dan dat. Het gaat om ervaringen die je destijds emotioneel hebben overweldigd en die je zenuwstelsel niet volledig heeft kunnen verwerken. Dit kunnen ook langdurige situaties zijn, zoals opgroeien in een onveilige thuissituatie (Carlson & Dalenberg, 2000).

Zoals traumadeskundige Bessel van der Kolk (2014) schrijft: “Trauma is not the story of something that happened back then, it's the current imprint of that pain, horror, and fear on body, mind and soul.”

Met andere woorden: trauma leeft voort in het hier en nu, vooral in het lichaam.

Het stresssysteem: hoe trauma ons zenuwstelsel beïnvloedt

Ons lichaam is gemaakt om met stress om te gaan. Wanneer we gevaar waarnemen, komt het sympathische zenuwstelsel in actie: je hartslag versnelt, je spieren spannen zich aan, je ademhaling wordt sneller. Klaar voor actie: vechten of vluchten. Is het gevaar geweken, dan activeert het parasympathisch zenuwstelsel: je komt tot rust, herstelt, en vindt je evenwicht terug (Russell & Lightman, 2019).

Maar bij onverwerkt trauma blijft het alarmsysteem vaak deels ‘aan’ staan. Je lichaam herkent bepaalde signalen (geur, toon, situatie) als mogelijk gevaarlijk, ook al is dat niet rationeel. Hierdoor blijft het stresssysteem chronisch geactiveerd. De HPA-as (hypothalamus-hypofyse-bijnier-as) zorgt voor langdurige aanmaak van stresshormonen zoals cortisol. Op termijn leidt dit tot overbelasting van je lichaam en stresssysteem. (Kolacz, Kovacic, & Porges, 2019; McCarty, 2016)

Dit kan zich uiten in:

• Chronische vermoeidheid

• Slechte of onrustige slaap

• Hartkloppingen of een opgejaagd gevoel

• Spanning in nek, schouders, kaken

• Maag- en darmklachten

• Snel emotioneel uit balans raken

Je kunt het zien als een alarmsysteem dat zo vaak afgaat dat het gevoel voor werkelijke dreiging vervaagt. En dat put uit.

Het lichaam als geheugen

Trauma leeft niet alleen voort in je gedachten, maar vooral in je lichaam. Onderzoek toont aan dat het zenuwstelsel na traumatische ervaringen hypergevoelig kan blijven reageren. De amygdala (alarmcentrum) slaat sneller aan op potentieel gevaar, terwijl de prefrontale cortex, die normaliseert en reguleert, minder actief wordt (Alexandra Kredlow et al., 2022).  Hierdoor blijft het lichaam reageren alsof het zich in een bedreigende situatie bevindt, zelfs als er feitelijk geen gevaar is. Ook de hippocampus, die gebeurtenissen in tijd plaatst, raakt verstoord. Daardoor voelt een herinnering soms alsof het nú gebeurt. Dit verklaart waarom oude pijn lichamelijk opspeelt bij ogenschijnlijk onschuldige triggers.

Het autonome zenuwstelsel blijft dan ‘aan’ staan: spieren spannen zich aan, ademhaling versnelt, en het lichaam leeft in een staat van voortdurende paraatheid (Porges, 2022; Van der Kolk, 2014). Veel mensen ervaren hierdoor vage klachten zoals buikpijn, slapeloosheid of hartkloppingen, zonder te weten dat het sporen zijn van onverwerkt trauma (Ogden et al., 2006).

Langdurige mantelzorg kan deze patronen versterken of zelfs veroorzaken. Studies tonen aan dat mantelzorgers vaker kampen met depressie, angst, en symptomen van chronische stress, vooral bij langdurige overbelasting en een gevoel van controleverlies (Schulz & Sherwood, 2008; Adelman et al., 2014). Door de voortdurende blootstelling aan stress, zorgen en soms machteloosheid kan langdurige mantelzorg het stresssysteem chronisch activeren, waardoor het lichaam in een voortdurende staat van waakzaamheid of uitputting raakt: een toestand die vergelijkbaar is met de fysieke sporen van trauma

Kortom: het lichaam weet soms eerder dan het hoofd dat iets te veel is geweest, en onthoudt dit ook langer.

Mantelzorg en trauma: een kwetsbare combinatie

Wanneer je al een hypergevoelig zenuwstelsel hebt door eerdere trauma’s, vergroot langdurige mantelzorg de kans op ontregeling. Veel mantelzorgers herkennen zich in signalen zoals:

• Het gevoel altijd ‘aan’ te staan

• Overweldigd raken door kleine dingen

• Gevoelens van machteloosheid of frustratie die ‘te groot’ lijken

• Niet meer kunnen ontspannen, zelfs als er even niks hoeft

• Lichamelijke klachten die verergeren

Triggers uit de zorgsituatie kunnen ook oud trauma aanwakkeren. Bijvoorbeeld: het moeten zorgen voor een afhankelijke ouder kan onbewust gevoelens oproepen van vroeger, waarin je ook al veel verantwoordelijkheid droeg als kind. Of de machteloosheid bij het zien van lijden kan oude, niet-verwerkte pijn activeren. 

Langdurige overbelasting zonder herstelmomenten vergroot het risico op burn-out en chronische ziektes (Schulz & Sherwood, 2008), wat getraumatiseerde mantelzorgers extra kwetsbaar kan maken. 

Wat kun je doen? Lichaamsgerichte benaderingen bij trauma

Trauma raakt diep verankerd in het zenuwstelsel, waardoor praten alleen niet altijd voldoende is voor herstel (Van der Kolk, 2014). Lichaamsgerichte therapieën richten zich daarom op het reguleren van het autonome zenuwstelsel en het vergroten van lichaamsbewustzijn. Door het activeren van het parasympathische zenuwstelsel kan het lichaam beter ontspannen en de chronische ‘vecht-of-vlucht’-toestand doorbreken (Porges, 2022).

Onderzoek laat zien dat het bewust ervaren en erkennen van lichamelijke sensaties, zoals in mindfulness of somatic experiencing, helpt om vastgezette spanning en onverwerkte trauma-energie los te maken (Levine, 2010; Ogden, Minton & Pain, 2006). Dit bevordert de reconnectie met het veilige hier-en-nu en versterkt het vermogen om stresssignalen tijdig te herkennen en reguleren.

Deze benaderingen worden vaak in kleine, geleidelijke stappen ingezet om overbelasting te voorkomen en het zenuwstelsel langzaam te laten herstellen. Zo ontstaat een stabieler gevoel van veiligheid en controle over het lichaam, wat cruciaal is voor het doorbreken van de lichamelijke impact van trauma (Herman & van der Kolk, 2020).

Tot slot

Als je als mantelzorger merkt dat je lichaam signalen afgeeft zoals spanning, moeheid, of onrust, neem dat serieus. Zeker als je merkt dat je sneller uitgeput raakt of heftiger reageert dan je zou willen. Misschien is dat geen teken van zwakte, maar van een lichaam dat al jarenlang te veel heeft gedragen.

Je hoeft het niet allemaal met je hoofd op te lossen. Je lichaam heeft een verhaal te vertellen. En dat verhaal verdient aandacht, juist als je veel geeft aan anderen.

Bronvermelding:

Adelman, R. D., Tmanova, L. L., Delgado, D., Dion, S., & Lachs, M. S. (2014). Caregiver burden: a clinical review. Jama, 311(10), 1052-1060

Alexandra Kredlow, M., Fenster, R. J., Laurent, E. S., Ressler, K. J., & Phelps, E. A. (2022). Prefrontal cortex, amygdala, and threat processing: implications for PTSD. Neuropsychopharmacology, 47(1), 247-259.

Carlson, E. B., & Dalenberg, C. J. (2000). A conceptual framework for the impact of traumatic experiences. Trauma, violence, & abuse, 1(1), 4-28.

Herman, J. L., & van der Kolk, B. A. (2020). Treating complex traumatic stress disorders in adults. Guilford Publications.

Kolacz, J., Kovacic, K. K., & Porges, S. W. (2019). Traumatic stress and the autonomic brain‐gut connection in development: Polyvagal theory as an integrative framework for psychosocial and gastrointestinal pathology. Developmental psychobiology, 61(5), 796-809.

Levine, P. A. (2010). In an unspoken voice: How the body releases trauma and restores goodness. North Atlantic Books.

McCarty, R. (2016). The fight-or-flight response: A cornerstone of stress research. In Stress: Concepts, cognition, emotion, and behavior (pp. 33-37). Academic Press.

Ogden, P., Minton, K., & Pain, C. (2006). Hierarchical information processing: Cognitive, emotional and sensorimotor dimensions. Trauma and the body: A sensorimotor approach to psychotherapy, 1-50.

Porges, S. W. (2022). Polyvagal theory: A science of safety. Frontiers in integrative neuroscience, 16, 871227.

Russell, G., & Lightman, S. (2019). The human stress response. Nature reviews endocrinology, 15(9), 525-534.

Schulz, R., & Sherwood, P. R. (2008). Physical and mental health effects of family caregiving. Journal of Social Work Education, 44(sup3), 105-113.
Van der Kolk, B. A. (2014). The body keeps the score: Brain, mind, and body in the healing of trauma. Viking.